Cymru'n helpu cenedlaethau'r dyfodol drwy wyddoniaeth

Yr Athro Julie Williams CBE yw un o ffigurau amlycaf y byd ym maes ymchwil clefyd Alzheimer. Hi yw cyfarwyddwr Sefydliad Ymchwil Dementia'r DU ym Mhrifysgol Caerdydd, a agorodd yn 2018 yn rhan o fenter £250m i astudio clefydau niwrolegol. Hi oedd Prif Gynghorydd Gwyddonol Cymru rhwng 2013 a 2017.

Roedden ni’n gwybod bod angen sefydliad o’r fath. Tua 2009, dechreuodd rhai canlyniadau diddorol iawn ddod i'r amlwg mewn geneteg, a dechreuwyd meddwl am glefydau fel clefyd Alzheimer mewn ffordd wahanol. Roedd yr ymchwil hwn yn cysylltu'r system imiwnedd yn gryf i achosion y mathau hyn o ddementia. Y cam nesaf yn yr ymchwiliad gwyddonol hwnnw yw darganfod sut yn union mae'r prosesau sy'n gysylltiedig ag imiwnedd yn cyfrannu at glefyd Alzheimer. Dyna un o'r prif gwestiynau y cafodd y Sefydliad Ymchwil Dementia yng Nghaerdydd ei sefydlu i'w ateb.

Rydyn ni'n gwybod mai dyma'r achos mwyaf cyffredin o farwolaeth yn y DU erbyn hyn - ond o'i gymharu â chanser, er enghraifft, ychydig iawn o ddealltwriaeth sydd gennym ohono. Y rheswm am hwn yw adnoddau. Dechreuodd ymchwil canser ddenu llawer o arian 30 mlynedd yn ôl, ac mae'r lefel wedi cael ei gynnal ers hynny. Rydym bellach yn gweld canlyniadau, a bydd llai na 50% o bobl sy'n cael diagnosis o ganser yn marw o’r clefyd hwnnw. Gyda dementia, mae'n rhaid i ni fuddsoddi mewn ymchwil. Mae'n cymryd amser ac arbenigedd, ond dyma'r unig ffordd o gael yr atebion a dod o hyd i driniaethau newydd.

Maen nhw’n gweithredu ar lefel uchel iawn, ac mae angen mwy ohonyn nhw. Pan oeddwn i'n Brif Gynghorydd Gwyddonol, roeddwn yn benderfynol o dyfu nifer y gwyddonwyr yng Nghymru. Buom yn cynnal cynllun Sêr Cymru i recriwtio sêr gwyddonol y dyfodol a dod â nhw yma, gan sefydlu cadeiriau ymchwil a chymrodoriaethau newydd uchel eu bri ar eu cyfer yn ein prifysgolion. Llwyddom ddod o hyd i gyllid ar gyfer dros 200 o'r unigolion hyn a'u timau, ac mae'r cynllun yn dal yn weithredol. Mae'n llwyddiant mawr, ac yn ein galluogi i lenwi bylchau yn ein hymchwil ac adeiladu ar ein cryfderau presennol yng Nghymru.

Rwy'n falch iawn bod y model Cymreig wedi cael ei fabwysiadu ar lefel y DU cyfan. Bellach, mae Ymchwil ac Arloesi'r DU, y corff ariannu ymchwil canolog, yn rhedeg cynllun cymrodoriaeth tebyg i Sêr Cymru, i ddod â thalent i brifysgolion ym Mhrydain. Mae'n adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd gennym yng Nghymru. Gweithiais gyda nhw i helpu i'w ddylunio.

Drwy gynyddu ein sylfaen wybodaeth yng Nghymru, rydym hefyd yn cynyddu'r potensial o ran arloesedd a gweithgareddau sy’n deillio o'n hymchwil. Mae hyn yn bwydo'n uniongyrchol i ddatblygiad economaidd. Cyn bo hir bydd tua 150 o bobl yn gweithio i sefydliad Ymchwil Dementia'r DU, gyda'r mwyafrif ohonynt yn cael eu hariannu gan grantiau cystadleuol.

Yn wir, mae pob swydd sy'n cael ei hariannu gan y brifysgol wedi denu tua 10 swydd ychwanegol i Gymru. Rydyn ni wedi gallu dod â phobl yn ôl sydd wedi gweithio mewn swyddi sy'n talu'n dda iawn yn yr Unol Daleithiau dros y saith neu wyth mlynedd diwethaf. Pan fyddant yn cynhyrchu syniadau ar gyfer triniaethau a ffyrdd newydd o ddiagnosio clefyd, bydd y rhain yn arwain at arloesiadau, therapïau newydd a chwmnïau newydd. Gallai hyn i ddod â budd economaidd enfawr.

Yn y gorffennol, mae nifer y merched wedi gostwng wrth iddyn nhw fynd ar hyd y llwybr gyrfa - yn enwedig yn y blynyddoedd pan mae pobl yn dechrau teuluoedd. Allwn ni ddim fforddio colli'r holl dalent yma o'n gweithlu academaidd a diwydiannol. Comisiynais adroddiad a fu'n helpu i wneud gwahaniaeth i gydbwysedd rhwng y rhywiau mewn pynciau STEMM (gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg, mathemateg a meddygaeth) ym mhrifysgolion Cymru. Mae'r gwaith hwn yn parhau. Rwyf hefyd yn ymwneud â gweithgor sy'n cymryd camau i gynyddu'r cyfleoedd i fenywod gyflawni eu llawn botensial ym myd diwydiant.